مجوزهای اجباری در حقوق مالکیت ادبی و هنری

مجوز اجباری ابزاری است که با در نظر گرفتن سهم پدیدآورنده و جامعه در ایجاد اثر فکری، توازن لازم میان حقوق خصوصی افراد و حقوق جامعه را برقرار می کند. در حقوق مالکیت ادبی و هنری مجوز اجباری در دو معنا نمود پیدا می کند: مجوزهای اجباری به معنای عام، محدودیت ها و استثنائاتی است که قانون گذاران در ضمن قانون تعیین می کنند تا در مواردی افراد جامعه بتوانند بدون اجازه از پدیدآورنده یا دارنده حق انحصاری، از اثر استفاده کنند؛ بدون اینکه عوضی بپردازند. مجوزهای اجباری در معنای خاص عبارت است از اعطاء اجازه بهره برداری از اثر به شخص ثالث بدون اجازه دارنده حق ولی با پرداخت غرامت به او. بهره برداری از مجوزهای اجباری مذکور شرایطی دارد که باید رعایت شود. عمده شرایط بهره برداری های مجاز از اثر در مقررات بین المللی منوط به آن است که محدود به موارد خاص و معین باشد، به بهره برداری معمولی از اثر آسیب نرساند و در تعارض با منافع مشروع پدیدآورنده نباشد. بررسی موردی، مذاکره قبلی و پیشنهاد قیمت منصفانه نیز از شرایطی است که در مجوزهای اجباری به معنای خاص باید رعایت شود. در زمینه محدودیت ها و مستثنیات حقوق مادی (مجوزهای اجباری به معنای عام) قوانین فعلی ایران تا حدود زیادی به این مستثنیات توجه کرده اند و تنها ایراد آن در نظر نگرفتن برخی از بهره برداری های مجاز است. مجوزهای اجباری به معنای خاص در مقررات موضوعه فعلی ایران پیش بینی نشده است. لیکن این ایرادات و کاستی ها تا حدود زیادی در پیش نویس لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی- هنری و حقوق مرتبط مرتفع شده است.